Ριζίτικα Κρήτης
-Χίλιως καλώς το βρήκαμε του φίλου μας το σπίτι
του φίλου του συντέκνου μας του πλια καλού μας φίλου
και του καιρού χαρούμενος κι’ αντί καιρού και πάντα
να τρώμε και να πίνωμε.
-Κι εμάς καλώς μας ήρθανε οι φίλοι οι εδικοί μας
οι φίλοι οι συντέκνοι μας οι πλιά καλοί μας φίλοι
και του καιρού χαιράμενοι κι’ αντίκαιρου και πάντα
νά’ ρχονται να μασε θωρούν.
Χίλια καλώς το βρήκαμε (Ριζίτικο Κρήτης – της Τάβλας)
Τα ριζίτικα τραγούδια ανήκουν κυρίως στη Δυτική Κρήτη. Ωστόσο, είναι διαδεδομένα και στην Κεντρική Κρήτη.
Ρίζες, είναι οι υπώρειες και τα ριζίτικα τραγουδιούνται στα χωριά που βρίσκονται στους πρόποδες των ορέων. Από τις ρίζες των βουνών έλαβαν την ονομασία τους και τα τραγούδια: και από τον Ψηλορείτη (Ίδη) και τη Δίκτη, αλλά κυρίως τα Λευκά Όρη του Ν. Χανίων.
Εξάλλου, υπάρχουν άλλες δύο απόψεις για την ονομασία «ριζίτικα»:
Η μια δέχεται ότι πήραν το όνομά τους από την αρχαία Ριζηνία (Μεσκλά) και η άλλη διαπιστώνει, πως όπως π.χ. για άλλες κατηγορίες τραγουδιών υπάρχουν οι όροι “ανατολίτικα”, “Μοραΐτικα” κλπ., έτσι αναλόγως τα τραγούδια της ρίζας, των προγόνων, της γενιάς, τα ονόμασε ο λαός Ριζίτικα.
Τα τραγούδια αυτά έχουν μακρά παράδοση και καλύπτουν πολλούς τομείς της έκφρασης του λαού, όπως τραγούδια της τάβλας (του τραπεζιού), της στράτας (εν πορεία), ενώ λέγονται επίσης στους γάμους, στις γιορτές και στις βαπτίσεις, όπως και σε περιπτώσεις γλεντιού. Η θεματολογία τους είναι ηρωικά – επαναστατικά κατά των κατακτητών, ιστορικά, αφηγηματικά, της ξενιτιάς, θρησκευτικά, αλληγορικά, της αγάπης, ποιμενικά κλπ. Η μουσική τους είναι σοβαρή και με στοιχεία πόνου.
Τα ριζίτικα τραγούδια δε χορεύονται.
Τραγουδιούνται σε 32 μελωδίες, ή ομαδικά – χορωδιακά, ή αρχικά άδεται ένα ημιστίχιο από έναν τραγουδιστή και κατόπιν αυτό επαναλαμβάνεται χορωδιακά από την παρέα (καθ’ υπακοήν και κατ’ αντιφώνησιν), ενώ αρκετά ριζίτικα είναι ιδιόμελα με δικές τους μελωδίες. Δεν υπάρχει πάντα ομοιοκαταληξία, ο στίχος δεν είναι πάντα δεκαπεντασύλλαβος αν και αυτός υπερέχει στατιστικά.
Τα ριζίτικα τραγούδια σπάνια συνοδεύονται στις παρέες με λαούτο, βιολί ή λύρα εν αντιθέσει με τις κοινωνικές εκδηλώσεις και τα κέντρα κρητικής μουσικής. Οι παρέες πριν και μετά από τα ριζίτικα τραγουδούν σε αργό ρυθμό μελωδικούς σκοπούς του χανιώτικου συρτού με μαντινάδες.
Ένα από τα αρχαιότερα ριζίτικα είναι το “κρούσος της Αντριανούπολης” που μαρτυρά τη στενή σχέση των Κρητών με τους βόρειους Έλληνες:
Τα χελιδόνια τση Βλαχιάς και τα πουλιά τση Δύσης
Κλαίσιν αργά, κλαίσιν ταχιά, κλαίσιν το μεσημέρι,
Κλαίσιν την Αντριανούπολη τη βαροκουρσεμένη,
Όπου την εκουρσεύανε τσι τρεις γιορτές του χρόνου:
Τω Χριστουγέννω για κερί και τω Βαγιώ για βάγια,
Και την ημέρα τση Λαμπρής για το Χριστός Ανέστη.
ΤΑ ΡΙΖΙΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ:ΤΣΗ ΣΤΡΑΤΑΣ ΚΑΙ ΤΣΗ ΤΑΒΛΑΣ
Τα ριζίτικα τραγούδια είναι η κύρια δημοτική ποίηση της Κρήτης και τα τραγούδια της διακρίνονται σε δυο βασικές κατηγορίες, σε αυτά «τση στράτας», που ονομάζονται έτσι, επειδή τραγουδιούνται βαδίζοντας (της στράτας = ο δρόμος) και σε αυτά «τση τάβλας» που ονομάζονται έτσι, επειδή τραγουδιούνται όταν καθόμαστε στο τραπέζι (της τάβλας=του τραπεζιού, τάβλα = η σανίδα που στρώνεται για φαγητό).
Τα ριζίτικα τραγούδια τση στράτας διακρίνονται σε αυτά των γαμήλιων ή βαπτιστικών κ.α. πομπών και αυτά της συνεπαρσάς (=της μετακινούμενης παρέας, κάτι ως οι καντάδες).
Τα ριζίτικα τραγούδια τση τάβλας διακρίνονται σε αυτά τση χαράς (γάμου, γέννησης, βάπτισης κ.α.), τση λύπης (ξενιτιάς, θανάτου, χάρου, φυλακής, σκλαβιάς κ.α.), τση λευτεριάς και των αγώνων (αφηγούνται την πολυτάραχη ζωή του νησιού της Κρήτης και υμνώντας τον ηρωισμό και την αγωνιστικότητα του κρητικού λαού), τση ζωής και τση υπαίθρου κ.α.
Οι μελωδίες των ριζίτικων τραγωδιών είναι κάπου κοντά με τη βυζαντινή μουσική και σε αντίθεση με τις μαντινάδες, τα ριζίτικα τραγούδια δεν είναι ποιήματα στιγμιαίου αυτοσχεδιασμού, αλλά λαϊκά, στόμα με στόμα, ούτε και εκφράζουν μια στιγμιαία ψυχική κατάσταση.
Μα ‘γω θωρώ την τάβλα μας κι είναι καλά στρωμένη
Με μόσκους και με ζάχαρες και με τα κυπαρίσσια
Με γειε΄ς του ‘που την έστρωνε κι απού ‘βανε μαντήλι
Κι απου την εμαργιέλωνε τριγύρω με τα πιάτα
Και του καιρού χαρούμενους και καλοκαρδισμένος
Να τρώμε και να πίνουμε να γλυκοτραγουδούμε
(Ριζίτικο τση τάβλας)
Μια κόρη συναπόβγανε τον άντρα τση ‘ς τα ξένα
Κρατεί κερί και φέγγει του, ποτήρι και κερνά τον
Κι όσα ποτήρια τον κερνά τόσα λόγια του λέει.
-Μισεύγεις Κωνσταντίνε μου κι ίντα μου παραγγέλνεις?
-Αν λείπω μήνα μη λουστείς και χρόνο μην αλλάξεις
Και αν…..
(Ριζίτικο τση στράτας)
Αγρίμια και αγριμάκια μου, λάφια μου μερωμένα
πέτε μου που’ν’ οι τόποι σας και πουν τα χειμαδιά σας.
(Ριζίτικο ηρωικό)
Μιαν έμορφη χτενίζεται στου φεγγαριού τον δίσκο
γη πάει για την εκκλησία γη ένα πουλί αναμένει.
Χριστέ μου και να’ μουνε πουλιά , Χριστέ μου να’ μου φεγγάρι…
(Ριζίτικο ερωτικό)
Ίντα χετε γυρού γυρού κι είναι βαριά η καρδιά σας
δεν τρώτε δεν πίνετε και δεν χαροκοπάτε
πριν έρθει ο χάρος να μας βρει να μασε’ διαγουμίσει
να διαγουμίσει τσι γενιές και να διαλέξει τσι άντρες…
(Ριζίτικο λυπητερό)
Α. Κρασσανάκης
ΜΕΛΕΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΡΙΖΙΤΙΚΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ
O μελετητής της κρητικής μουσικής Γ.Ι. Χατζιδάκης, παραδέχεται πως η μουσική των ριζίτικων τραγουδιών είναι συνέχεια της αρχαίας και συμπεραίνει «ότι τα κρητικά τραγούδια δεν ομοιάζουν από μουσικής απόψεως, με τα τραγούδια της ηπειρωτικής Ελλάδος. Ταύτα παρουσιάζουν έναν όλως ιδιοσύστατον μελωδικόν και ρυθμικόν τύπον».
Το σπουδαιότερο όμως συμπέρασμα του αποκαλύπτει πως η μουσική των τραγουδιών αυτών «ετήρη κατ’ ανάγκην την προσωδίαν της λαλουμένης γλώσσης και όταν η μελωδία συνήντα συλλαβάς του ποιήματος με μακρά ή βραχέα φωνήεντα παρέτεινε ή εβράχυνεν αναλόγως την διάρκειαν του μουσικού φθόγγου».
Υπάρχει ένα συνοπτικό αλλά και διαφωτιστικό άρθρο του Γ. Χατζηδάκη στο περιοδικό «Κρητική Στοά», (1909), μια περιορισμένη συλλεκτική εργασία της Μ. Μερλιέ στο Odeon, τα χρήσιμα σημειώματα των Στ. Ξανθουδίδου, στο περιοδικό «Κρητικές Σελίδες», του Μ. Λαγουδάκη, στον «Μύσωνα», του Γ. Λογαριαστάκη στην «Δρήρο», του Γ. Σκλάβου στην «Ελληνική Δημιουργία» και του S. Baud- Bovy στα πρακτικά του Α΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου. Πιο εκτεταμένη και σε πολλά σημεία διαφωτιστική, με πλούτο στοιχείων αλλά και αμέθοδη και ακατοχύρωτη βιβλιογραφικά, είναι μια αυτοτελής μελέτη 240 σελίδων του Γ. Ι. Χατζηδάκη με τίτλο: «Κρητική Μουσική, Ιστορία, Μουσικά Συστήματα, Τραγούδια και Χοροί» (Αθήνα 1958).